Verdreven door hoog water

25 jaar na de evacuatie blikken we terug op de dreiging van het hoge water in de rivieren en de gedwongen evacuatie.

Door Rinie van Haren

Het water heeft al vele eeuwen het leven in het stroomgebied langs de rivieren beïnvloed. Bij warme dagen bracht het water verkoeling en vertier. Maar niet zelden zorgde water ook voor angstige dagen. De dijken langs de rivieren speelden een belangrijke rol als het wassende water over de zomerdijken stroomde en de uiterwaarden innam. Als het woeste water dan vervolgens tegen de dijken klotste, leek het dwingend op de deur te kloppen en verder te willen, naar binnen, naar het achtergelegen land, naar de polders, de open vlakte, de bewoonde wereld. Meerdere malen braken in het Land van Maas en Waal de dijken al door en veroorzaakte kleine en grote rampen.

In 1993 was er opnieuw een serieuze dreiging. Tijdens de kerstdagen zou het hoogste peil worden bereikt. Als het toen was misgegaan, zou er een ramp zijn ontstaan die kon worden vergeleken met de watersnood van 1953. Maar in 1995 werd het nog erger. Het werd precies 25 jaar geleden zo penibel dat de overheid besloot om de Ooijpolder, het Land van Maas en Waal en later ook nog de Tielerwaard en de Bommelerwaard te ontruimen. Alle 250.000 inwoners werden gesommeerd het gebied te verlaten. Ook het vee moest worden geëvacueerd. Het werd de grootste evacuatie sinds de Tweede Wereldoorlog.

In een serie van vier afleveringen kijken we terug op die hectische periode eind januari en begin februari 1995. Deze week in de eerste aflevering blikken we 25 jaar terug in de tijd naar medio januari 1995, toen hevige neerslag de waterstanden in de rivieren dramatisch liet stijgen.

Deel 1 – Overvloedige neerslag

Het is na de jaarwisseling van 1995. Al vanaf Nieuwjaarsdag heeft het in januari zo’n beetje elke dag geregend. Een korte vorstperiode die op woensdag 4 januari begon en op de zondag daaropvolgend alweer eindigde was de enige uitzondering op een verder natte en grijze periode. En in heel West-Europa was er hetzelfde weerbeeld. In het tijdvak van 22 januari tot 4 februari trekt een golf van hoogwater door de Maas. Langs de Maas lopen grote gebieden onder. In Limburg ontstonden de eerste problemen bij Borgharen en Itteren, die op dinsdag 24 januari deels onder water liepen. De hoogste waterstand die daar dan na enkele dagen wordt bereikt is 19 cm lager dan in december 1993. Door dat bericht wordt er in het Land van Maas en Waal door velen nog erg nonchalant gereageerd over het stijgende water. Dat was immers al zo vaak zo hoog geweest. Er werden hier en daar zelfs grapjes over gemaakt. Toch was zeker niet iedere Maas en Waler er gerust op. Men volgde nauwgezet de nieuwsberichten en ook op de dijken stonden soms groepjes mensen bij elkaar en tuurden over de enorme watervlakte die was ontstaan. Intussen krijgen de 3.100 inwoners van Borgharen en Itteren het dringende advies te evacueren. Uiteindelijk komt het waterpeil daar 13 cm hoger uit dan met Kerst 1993.

Woensdag 25 januari meldt het KNMI overvloedige sneeuwval en smeltende sneeuw in de bovenloop van de Rijn plus zware regenval in de Duitse rivieren die uitmonden op de Rijn en de Moezel. Ook is er sprake van zware regenval in de Belgische Ardennen en Noord-Frankrijk. Er waait een sterke westenwind die vanuit West-Nederland het water in de rivieren opstuwt. Binnen een dag is de Rijn bij Lobith twee meter gestegen, de Waal bij Zaltbommel met een meter. Donderdag 26 januari stijgt het water in de Maas bij Borgharen en Itteren tot 45,09 meter boven NAP.

In Nijmegen wordt op hoog niveau overlegd en wordt er vanaf vrijdag 27 januari een hoogwaterlijn geactiveerd. Drie telefonistes bedienden evenzovele telefoonlijnen die vanaf de openstelling de vele vragen gaan beantwoorden van inwoners. Zij proberen de ronddolende indianenverhalen te ontzenuwen aan de hand van de juiste feiten en gegevens. Er zijn veel vragen over de waterstanden. ‘Goedemiddag, met de hoogwaterlijn. Waarmee kan ik u van dienst zijn? Waar woont u? In Ewijk? Dan hoeft u zich nog geen zorgen te maken. Als er een dijk doorbreekt bereikt het water Ewijk pas na 75 uur en kan het maximaal een meter hoog komen te staan. Graag gedaan. Sterkte.’ De telefoon ligt nog niet op de haak of hij rammelt alweer. De telefonistes krijgen geen minuut rust. Op zondagmiddag wordt het aantal lijnen verdubbeld en op maandag gaat dat aantal naar 15 lijnen. Er is elke dag meerdere malen crisisberaad en de laatste waterstanden zijn steeds onderdeel van elk overleg.

De Rijn bij Lobith staat inmiddels op NAP +15,02 m, bij Zaltbommel bereikt de Waal +5,86 m. De Rijn overstroomt het centrum van Keulen. Plaatsen in Midden- en Noord-Limburg krijgen steeds meer te maken met wateroverlast.

Een vermeende dijkdoorbraak in de Ooijpolder schept opnieuw onrust. De politie zou hebben geadviseerd de kinderen van school te halen op vrijdagmiddag. Van dat alles blijkt helemaal niets waar te zijn en bezorgt het crisisteam alleen maar meer onnodig werk. De waterstanden werden meer en meer het gesprek van de dag. Op het werk, op straat, bij verenigingen en in de huiskamers kwam steeds weer het hoogwater ter sprake. Duitse autoriteiten spreken de vrees uit dat de wateroverlast in het stroomgebied van de Rijn volgende week wel eens erger zou kunnen worden dan in 1993. Rijkswaterstaat in Gelderland noemt die uitspraak nogal voorbarig maar houdt wel de weersverwachtingen nauwlettend in de gaten.

Er wordt op vrijdag 27 januari een rampenstaf geformeerd uit elf gemeenten, tussen Mook, Millingen, Nijmegen en West Maas en Waal. Deze rampenstaf onder leiding van burgemeester d’Hondt maakt zich zorgen over de kwaliteit van de Rijndijk bij Bimmen, een grensdorp achter Millingen aan de Rijn. Bij een dijkdoorbraak daar stroomt de Ooijpolder vol. Op de dijken geldt, met het oog op groeiend ramptoerisme in het aanstaande weekend, intussen een verbod voor gemotoriseerd verkeer. De nieuwsberichten op de diverse TV-kanalen laten die avond vooral veel water zien. Overstroomde gebieden, evacuerende inwoners en werkende vrijwilligers en hulpverleners die gezamenlijk zakken vullen met zand en zo dijkversterkingen aanleggen waar dat wenselijk of zelfs noodzakelijk is. Zakkenhandel Max Wolf uit Veghel laat weten 9 miljoen zakken op voorraad te hebben.

Er komt verscherpte toezicht van politie. Ramptoeristen zullen worden geweerd. De ongerustheid in Maas n Waal neemt zaterdag toe onder de inwoners maar ook onder de ondernemers. Op zaterdag 28 januari staat er tussen Dreumel en Heerewaarden water aan beide zijden tegen de Van Heemstraweg. Op meerdere plekken staan weilanden binnendijks blank vanwege stijgend grondwater en kwelwater. In Tiel worden de coupures in de stadswal gesloten en gevuld met mest. De Waalkade is onder water verdwenen. Dat geldt ook voor de Waalkade van Nijmegen. De journaals laten die avond vooral de ernstige situatie zien in Limburg en andere West-Europese delen. Over het Land van Maas en Waal is dan nog niet zoveel te melden.

Discussies over dijkverzwaringen laaien op. Deze waren in Gelderland in de jaren 70 van de vorige eeuw moeizaam op gang gekomen en stagneerden halverwege de jaren 80. Hoogste prioriteit hebben de zwakke gedeelten van de Waalbandijk. De commissie Boertien – genoemd naar de oud-commissaris van de koningin van de provincie Zeeland – werd in het leven geroepen om het gekissebis van de verschillende belangenorganisaties versus de dijkbeheerders te stoppen. Over en weer verweten die beide partijen elkaar een al te starre houding en te zoeken naar goedkope oplossingen. Er zal snel een plan van aanpak moeten komen om de dijken sterker te maken en waar nodig de hoogte aan te passen. Maar er nu urenlang over praten heeft geen zin. Er zijn al inwoners naar familie vertrokken, huis en haard achterlatend, zo gaan de geruchten. Autobedrijven hebben de zaterdag gebruikt om hun voorraad naar de hoger gelegen Noord-zuidweg te rijden en te parkeren op de brug die in deze regio bekend is als de ‘Blauwe Brug’. Het is een teken van groeiende onrust, die bij steeds meer mensen leeft.

Op TV moesten programma’s wijken voor extra journaaluitzendingen en in actualiteitsprogramma’s was er maar één onderwerp. Journalisten waren op locaties waar rijen mensen zakken gevuld met zand aan elkaar doorgaven en dijken werden versterkt met die zandzakken. Steeds meer werd er gespeculeerd over een mogelijke evacuatie en voor welk gebied dat dan zou gelden. De dreiging in de Ooijpolder en het Land van Maas en Waal werd alsmaar groter. Zolang de dijken voldoende weerstand konden bieden tegen het beukende water zou er niets aan de hand zijn. Maar als het ook maar ergens mis zou gaan en een dijkvak het zou begeven onder de druk, zou direct een heel groot gebied vol water stromen. Dan zou het Rivierengebied vollopen als een badkuip en zou er direct groot gevaar zijn voor alle inwoners en dieren. Zouden de dijken sterk genoeg blijken te zijn?

Bart-Jan Aleman woonde 25 jaar geleden bij zijn ouders in Beneden-Leeuwen en herinnert zich dat op zondag de visite was vertrokken en dat zijn moeder direct begon met inpakken. Als het Land van Maas en Waal dan toch zou moeten evacueren, dan maar alvast vertrekken, zo was haar mening. Opa en oma woonden in IJzendoorn en dat was een prima oplossing en kort bij huis. ‘Toen wisten we natuurlijk nog niet hoe dreigend de situatie op woensdag 1 februari zou worden bij Ochten waar de dijk zeer zwakke plekken vertoonde. Acute evacuatie voor de Tieler- en Bommelerwaard werd aangekondigd. We moesten opnieuw vertrekken. Ditmaal konden we terecht bij een tante in Winterswijk. Toen we daar aankwamen stond er een groot bord buiten waarop te lezen stond: ‘Welkom asielzoekers.’ Daar hebben we het nog vaak over gehad’, lacht Bart-Jan. ‘We hebben nog nooit zo vaak het Journaal op TV gekeken als in die ene week.’

In Beneden-Leeuwen groeide de onrust toen steeds meer inwoners besloten om spullen naar de zolder te sjouwen, belangrijke zaken in te pakken en te vertrekken naar familie of vrienden buiten het risicogebied. Winkeliers begonnen op zondag al met het inpakken van hun winkelvoorraad en magazijnen. Anderen twijfelden. Wat te doen? Toch nog maar even afwachten tot er een officiële mededeling zou komen waarin de evacuatie werd aangekondigd? Er was ook een groep inwoners die het allemaal maar stemmingmakerij vond. Het zou allemaal wel loslopen met dat hoge water. Zij waren niet van plan om te vertrekken.

Hoe het verder gaat met het wassende water in de grote rivieren en met de dreiging voor mensen en dieren in de stroomgebieden lezen we volgende week in deel 2 van deze serie. Dan komen ook enkele inwoners aan het woord.